Τρομοκρατικές οργανώσεις και πράξεις εμφανίστηκαν αργότερα στην Ελλάδα παρά σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Αυτή η καθυστέρηση αποδίδεται στην επταετή δικτατορία που είχε βυθίσει τη χώρα σε ένα τέλμα απόλυτου κοινωνικού ελέγχου μέσω της αναστολής των κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων και της διάβρωσης των θεσμών, καθώς και το γεγονός ότι η Ελλάδα ήταν υπό ξένη κυριαρχία ενώ ήταν διεθνώς απομονωμένη εξαιτίας της χούντας.
Η δικτατορία είχε πέσει το καλοκαίρι του 1974, μετά τα δραματικά γεγονότα του πραξικοπήματος εναντίον του Προέδρου Μακάριου και της επακόλουθης τουρκικής εισβολής στην Κύπρο, ενώ στην Ελλάδα η δίκη των ηγετών της ξεκίνησε ένα χρόνο αργότερα. Η χώρα βγαίνει από την επταετή δικτατορία με οδυνηρές αναμνήσεις και συνέπειες.
Ανάμεσά τους ήταν αυτές των διωγμών, των βασανιστηρίων, της εξορίας και της παράνομης καταδίκης για χιλιάδες ανθρώπους, καθώς και η επακόλουθη αναπτυξιακή αντίδραση, η κατάσταση του οικονομικού υποβάθρου κ.λπ. Οι πολιτικές απόψεις και συμπεριφορά της ευρείας πλειοψηφίας των Ελλήνων καταγράφηκαν προσεκτικά και οι αρχές ασφαλείας τηρούσαν ένα προσωπικό αρχείο σε κάθε Έλληνα πολίτη. Πήγαιναν συνεχώς για ανάκριση σε «προσωπικά» θέματα, ενώ η λογοκρισία και ο φόβος επικράτησαν σε κάθε πτυχή της έκφρασης και της επικοινωνίας.
Υπάρχουν πολλά λεπτομερή άρθρα και βιβλία για αυτήν την περίοδο, αλλά πρέπει να επισημάνουμε ότι βρισκόμασταν στη μέση ενός διπολικού κόσμου με μεγάλες εντάσεις μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων. Κατά την κατάργηση κάθε έννοιας της έννομης τάξης, η δικτατορία των συνταγματάρχων που επιβλήθηκε στην Ελλάδα υποστηρίχθηκε από τις αμερικανικές υπηρεσίες που κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου είχαν ανατρέψει πολλές δημοκρατικά εκλεγμένες κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο και επέβαλαν δικτατορίες με το πρόσχημα να εμποδίσουν ορισμένες από αυτές τις χώρες να μετακινηθούν στην Χώρες «Ανατολικός συνασπισμός». Χρειάστηκαν πολλά χρόνια (βλ. Επίσκεψη του Προέδρου των ΗΠΑ Μπιλ Κλίντον στην Αθήνα το 1996) για να επιστρέψουν επίσημα οι ΗΠΑ για συγγενείς ενέργειες και παρεμβάσεις, οι συνέπειες των οποίων εξακολουθούν να τεκμηριώνονται και εξακολουθούν να έχουν τραυματική επίδραση στη συλλογική μνήμη του Έλληνες.
Η τρομοκρατική οργάνωση 17 Νοεμβρίου εμφανίστηκε για πρώτη φορά τον Δεκέμβριο του 1975. Εκεί δολοφονήθηκε ο αρχηγός της CIA στην Ελλάδα. Έτσι, το φαινόμενο της πολιτικής τρομοκρατίας, που υπάρχει ήδη σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, έφτασε στην Ελλάδα. Αρχικά, υπήρχε δυσπιστία για την εμφάνιση του N17. Οι πράξεις θεωρήθηκαν ως έργο ξένων δραστών, ή «διευθέτηση σκορ» μεταξύ των μυστικών υπηρεσιών των ΗΠΑ. Η ελληνική κοινωνία δεν ήταν προετοιμασμένη για μια τέτοια εξέλιξη.
Οι πρώτες υποψίες ήταν λανθασμένες
Τον Δεκέμβριο του 1975, ο θάνατος ενός «μη τυχαίου» Αμερικανού υπαλλήλου της Πρεσβείας των ΗΠΑ στην Αθήνα προκάλεσε την επακόλουθη ανάπτυξη της ελληνικής τρομοκρατίας. Πιο συγκεκριμένα, στις 10.30 π.μ. στις 23 Δεκεμβρίου 1975, ο αρχηγός του Σταθμού της CIA Richard Welch, στο δρόμο του από ένα Χριστουγεννιάτικο πάρτι στο σπίτι του πρεσβευτή των ΗΠΑ, πυροβολήθηκε τρεις φορές από τρεις άντρες με κουκούλα σε ένα κλεμμένο αυτοκίνητο. Οι δράστες δεν προσπάθησαν να πυροβολήσουν τη γυναίκα του Welch ή τον οδηγό του, ο οποίος έδωσε κατάθεση στις αρχές σχετικά με το περιστατικό. Μια διακήρυξη βρέθηκε στη σκηνή, υπογεγραμμένη από τον Ν17. Οι αρχές δεν αξιολόγησαν τη διακήρυξη ως θέμα ουσίας ή ενδιαφέροντος. Παρόλο που η δολοφονία του αρχηγού του σταθμού της CIA δημιούργησε αντικειμενικά μια αίσθηση δυσάρεστης έκπληξης, δεν θεωρήθηκε έργο του εθνικού οργανισμού «εκδικητών», πολύ μάλλον μιας τρομοκρατικής οργάνωσης. Η διακήρυξη αντιμετωπίστηκε αρχικά από τις αρχές ως φάρσα και η δολοφονία ως αποτέλεσμα εσωτερικών συγκρούσεων εντός των αμερικανικών υπηρεσιών. Στις 26 Δεκεμβρίου, εστάλη μια δεύτερη διακήρυξη σε εφημερίδες, η οποία δεν δημοσιεύθηκε σύμφωνα με δικαστική απόφαση. Μετά από λίγες μέρες, μια τρίτη διακήρυξη παραδόθηκε στον Γάλλο φιλόσοφο Jean-Paul Sartre στο Παρίσι από μια άγνωστη γυναίκα. Ο Σαρτρ το παρέδωσε στην εφημερίδα Libération. Ο αρχισυντάκτης της εφημερίδας δεν το θεωρούσε αυθεντικό ή ουσιαστικό και δεν το δημοσίευσε.
Η πρώτη εμφάνιση του επαναστατικού οργανισμού N17 δεν είχε το ίδιο αποτέλεσμα μετά τις επόμενες ενέργειές του τα επόμενα 27 χρόνια. Αφού δολοφονήθηκε ο αστυνομικός Ευάγγελος Μάλλιος, καταδικασμένος για βασανιστήρια κρατουμένων στη Γενική Διεύθυνση Αθηνών, στις 15 Δεκεμβρίου 1976, η Libération δημοσίευσε τη διακήρυξη στις 26 Δεκεμβρίου, η οποία αργότερα δημοσιεύθηκε από τις ελληνικές εφημερίδες.
Περιγραμματικές έρευνες
Το Ν17 ήταν πλέον μια αναμφισβήτητη πραγματικότητα, αλλά το ερώτημα παρέμεινε ως προς την ουσιαστική ύπαρξη μιας τέτοιας οργάνωσης στην Ελλάδα. Οι κερδοσκοπίες, οι φήμες και τα σενάρια απασχολούσαν όχι μόνο τα μέσα ενημέρωσης, αλλά και τις αρχές επιβολής του νόμου, οι οποίες δεν είχαν ακόμη πειστεί για την ύπαρξη τρομοκρατικής οργάνωσης στη χώρα. Αναφέραμε νωρίτερα ότι κάθε Έλληνας πολίτης είχε ένα «προσωπικό αρχείο» και, για την επιβολή του νόμου, δεν υπήρχαν αρκετές ενδείξεις για τη δημιουργία μιας τρομοκρατικής οργάνωσης με πολιτικούς ή άλλους στόχους, Έλληνες ή αλλοδαπούς. Όσον αφορά τους δράστες, τα διάφορα σενάρια, οι εικασίες, οι απόψεις κ.λπ. έδειξαν ότι ήταν αλλοδαποί ή ότι ήταν «διευθέτηση βαθμολογιών» μεταξύ των μυστικών υπηρεσιών των ΗΠΑ. Οι αστυνομικές έρευνες ήταν ατελείς, περιγραμματικές, αποσπασματικές, αποδιοργανωμένες και αποπροσανατολισμένες, τουλάχιστον.
Οι αμερικανικές αρχές κατηγόρησαν η μία την άλλη για τη δημοσίευση του ονόματος του Welch στο περιοδικό τους, CounterSpy, αναφέροντας ολόκληρη την καριέρα του πριν από την άφιξή του στην Αθήνα. Ακολούθησε ένα άρθρο σε μια αγγλική έκδοση στην Αθήνα, με μια πλήρη λίστα με όλα τα ονόματα και τις καταστάσεις όλων των υπαλλήλων της Πρεσβείας των ΗΠΑ. Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο Athens News τον Νοέμβριο του 1975. Ο Ν17 βρήκε τον στόχο και ετοίμασε την επίθεση μέσα σε ένα μήνα. Μετά από αυτό, η παρουσία και οι ενέργειές της συνεχίστηκαν χωρίς διακοπή μέχρι το 2002, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι ανέλαβε πάντα την ευθύνη για τις ενέργειές του σε προκηρύξεις πολλαπλών σελίδων.
Από την άλλη πλευρά, οι ελληνικές αρχές επιβολής του νόμου γνώριζαν προφανώς ότι παρόμοιες βίαιες πολιτικές οργανώσεις υπήρχαν και λειτουργούσαν σε ευρωπαϊκές χώρες από τα τέλη της δεκαετίας του 1960. Ωστόσο, δεν εξέτασαν το ενδεχόμενο παρόμοιων οργανισμών να λειτουργούν στην Ελλάδα χωρίς να έχουν υποψίες την ύπαρξη και την παρουσία τους, καθώς θεώρησαν ότι είχαν τον πλήρη έλεγχο του πεδίου.
Μια κοινωνία απροετοίμαστη για τρομοκρατία
Όταν η διακήρυξη δημοσιεύτηκε στα ελληνικά μέσα ενημέρωσης και οι πολίτες συνειδητοποίησαν τη δολοφονία του Welch, εκτός από ερωτήσεις σχετικά με την εκλέπτυνση και την προέλευση των δραστών και την έκπληξη των επιλογών στόχων, δεν υπήρχε κανένα αρχείο κοινωνικής δυσαρέσκειας που να μπορεί να είναι πίσω από τέτοιες ενέργειες . Σημειώστε ότι ήταν μια εποχή που χαρακτηρίζεται από μια πολύ πολιτικοποιημένη νεολαία, αλλά και ένα ευρύτερο πολιτικοποιημένο κοινωνικό σώμα που δεν ήταν προετοιμασμένο για τρομοκρατικές ενέργειες αυτού του τύπου. Προέκυψαν έκπληξη και ερωτήσεις σχετικά με το όνομα του οργανισμού.
Σε αυτό το πλαίσιο, η επικρατούσα αντίληψη ήταν ότι ο οργανισμός «δανείστηκε» το όνομά του από την ημερομηνία λήξης των εκδηλώσεων του Πολυτεχνείου Αθηνών. Για ορισμένους πολιτικούς κύκλους, θεωρήθηκε ως εκμετάλλευση της εξέγερσης, ενώ για άλλους ήταν μια μορφή πολιτικής δικαιολόγησης και πόλου αναφοράς.
Στην πραγματικότητα, αρκετά χρόνια μετά την εμφάνιση και τη συνεχιζόμενη δράση της οργάνωσης, δεν υπήρχε ακόμη καμία σοβαρή προσπάθεια καταγραφής των απόψεων των πολιτών σχετικά με το πώς αντιλαμβάνονται αυτές τις ενέργειες. Κατά τη διάρκεια των 27 ετών της ένοπλης παρουσίας του, διέπραξαν περίπου 103 ληστείες, μαζί με βομβαρδισμούς και απόπειρες δολοφονίας που είχαν ως αποτέλεσμα 23 δολοφονίες.
Η «πρώτη γενιά» των τρομοκρατών της οργάνωσης αντικαταστάθηκε από τη «δεύτερη», η οποία, μετά τις συλλήψεις του 2002, αποδείχθηκε ότι δεν είχε ούτε το ιδεολογικό υπόβαθρο ούτε τη γνώση, ούτε την πολιτική αντίληψη και τη σύνθεση της πρώτης γενιάς.
Οι συλλήψεις αποκάλυψαν άτομα με ανυπόφορη ιδεολογία και προβληματική κοινωνική συμπεριφορά, ενώ συγκεκριμένα στοιχεία επέτρεψαν τον προβληματισμό σχετικά με το αν ήταν επαγγελματίες που πληρώθηκαν για τη διεξαγωγή δολοφονιών επιλεγμένων στόχων υψηλού ενδιαφέροντος.
Από την πρώτη γενιά, συνελήφθη μόνο ο Αλέξανδρος Γιωτόπουλος, ενώ οι υπόλοιποι δεν ταυτοποιήθηκαν ποτέ και συνεπώς δεν συνελήφθησαν από τις αρχές επιβολής του νόμου. Τελικά, η αρχική γενιά, οι σκέψεις, οι πεποιθήσεις και οι απόψεις τους σχετικά με τις πιθανότητες πολιτικής βίας, παραμένουν άγνωστες. Παραμένει η πραγματική βούληση της ελληνικής κοινωνίας, αλλά κυρίως του κράτους, να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά το χρόνιο φαινόμενο της πολιτικής βίας-τρομοκρατίας στην Ελλάδα.
Οι συλλήψεις των μελών της «δεύτερης γενιάς», μιας ομάδας διαφορετικών δραστών, προφανώς δεν απασχολούσαν τις αρχές τόσο πολύ ώστε να θεωρήσουν σκόπιμο να διεξαγάγουν περαιτέρω έρευνες. Τόσο τα «πολιτικά» όσο και τα «επιχειρησιακά» ζητήματα των τόσων ετών ένοπλης δράσης, καθώς και αυτά που αφορούν τα τεράστια χρηματικά ποσά από την πληθώρα των ληστειών, παραμένουν αναπάντητα.
Η υπόθεση της δολοφονίας του Richard Welch δεν ήταν μέρος της δίκης της 17ης Νοεμβρίου. Το 20ετές καταστατικό για τα αδικήματα είχε περάσει. κανείς δεν τιμωρήθηκε.
Η Mary Bossi είναι καθηγήτρια διεθνούς ασφάλειας στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς.